Stuttur annáll um réttarbætur til handa hinsegin fólki eftir Þorvald Kristinsson.

1869

Fyrstu heildstæðu hegningarlög tóku gildi á Íslandi að fyrirmynd danskra laga. Þar var m.a. lögð refsing við mökum tveggja einstaklinga af sama kyni án tillits til samþykkis þeirra og aldurs. Lagagreinin, §178, tók jafnt til kynmaka tveggja einstaklinga af sama kyni og maka við dýr og hljóðaði svo: „Samræði gegn náttúrulegu eðli varðar betrunarhúsvinnu." Með þessum lögum voru dönsk hegningarlög sem gilt höfðu á Íslandi 1838–1869 afnumin, en þau höfðu á sínum tíma leyst ákvæði Stóradóms (1565–1838) um refsingar fyrir siðferðisbrot af hólmi. Hegningarlögin 1869 voru nánast bein þýðing á dönskum hegningarlögum frá sama tíma. Engar umræður urðu á Alþingi um hin nýju hegningarlög Íslendinga.

1924

Eftir að hegningarlögin 1869 gengu í gildi féllu nokkrir fangelsisdómar vegna óskírlífis flest ár fram til aldamótanna 1900 en fór síðan fækkandi. Ekki sést í útgefnum heimildum hvers eðlis skírlífisbrotin eru. Þó er í minnum haft að árið 1924 var Guðmundur Sigurjónsson Hofdal dæmdur af Bæjarþingi Reykjavíkur í 8 mánaða betrunarhúsvinnu fyrir brot á 178. grein hegningarlaganna. Guðmundur, frægur íþróttamaður og glímukappi, sem meðal annars tók þátt í Ólympíuleikunum í London 1908, játaði fúslega fyrir rétti að hafa átt „holdlegt samræði við aðra karla" síðustu 15–18 ár. Guðmundi var veitt uppreisn æru með konungsbréfi 8. ágúst 1935, fimm árum eftir að hliðstæð ákvæði hegningarlaga voru felld úr gildi í Danmörku.

1940

Alþingi samþykkti ný hegningarlög og felldi þar með úr gildi þau ákvæði eldri hegningarlaga þar sem lögð var refsing við mökum tveggja einstaklinga af sama kyni án tillits til aldurs þeirra eða samþykkis. Lagagreinin „samræði gegn náttúrulegu eðli varðar betrunarhúsvinnu" var þar með úr sögunni. Ísland varð annað Norðurlanda til að afnema refsingar við mökum samkynhneigðra án tillits til aldurs þeirra eða samþykkis. Danir afnámu hliðstæð refsiákvæði 1930, Svíar 1944, Finnar 1971 og Norðmenn 1972. Írland mun hafa verið síðasta ríki Vestur-Evrópu til að afnema slík refsiákvæði, 1993.

1940

Alþingi samþykkti ný hegningarlög (nr. 19/1940) þar sem kveðið var á um samræðisaldur í kaflanum Skírlífisbrot. Kynmök karls og konu utan hjónabands voru nú refsilaus ef bæði voru orðin 16 ára. Væri karlinn eldri en konan yngri var það sakarefni fyrir karlinn. Þessi aldursmörk voru með sömu lögum ákveðin 18 ár fyrir einstaklinga af sama kyni og varðaði allt að þriggja ára fangelsi fyrir þann aðila sem eldri var. Sannaðist að hann hefði beitt „yfirburðum aldurs og reynslu" til að koma öðrum af sama kyni til að taka þátt í mökunum og væri sá á aldrinum 18–21 árs, varðaði það allt að tveggja ára fangelsi. Nokkrum sinnum var þessum lögum beitt gegn karlmönnum og fælingarmáttur þeirra var ótvíræður að mati þeirra sem muna tímana um miðbik liðinnar aldar.

1985

Þingsályktunartillaga um afnám misréttis gagnvart samkynhneigðu fólki var borin fram á Alþingi. Fyrsti flutningmaður hennar var Kristín Kvaran, Bandalagi jafnaðarmanna. Í tillögunni var lagt til að skipuð yrði nefnd til að kanna stöðu lesbía og homma á Íslandi og gera tillögur um úrbætur. Tillögunni var vísað til allsherjarnefndar eftir 1. umræðu, en barst aldrei þaðan og dagaði uppi.

1992

Þingsályktunartillaga um afnám misréttis gagnvart samkynhneigðu fólki var borin fram á Alþingi. Fyrsti flutningsmaður hennar var Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, Samtökum um kvennalista. Í tillögunni var lagt til að skipuð yrði nefnd til að kanna stöðu lesbía og homma á Íslandi og gera tillögur um úrbætur. Tillagan var samhljóða þeirri frá 1985 og hún var samþykkt nær einróma á Alþingi vorið 1992. Á grundvelli þessarar samþykktar skipaði forsætisráðherra nefnd árið 1993 til að kanna stöðu samkynhneigðra á Íslandi. Nefndin lauk störfum haustið 1994 með því að senda frá sér ítarlega skýrslu sem síðan myndaði grundvöll þeirrar löggjafarvinnu sem varðaði samkynhneigða á næstu árum.

1992

Alþingi samþykkti róttækar breytingar (nr. 40/1992) á ákvæðum kaflans um skírlífisbrot í hegningarlögum frá 1940 og nefnist hann nú Kynferðisbrot. Samræðisaldur miðaðist þar með við 14 ár – kynmök einstaklinga, 14 ára og eldri, voru þá með öðrum orðum refsilaus ef þau voru að vilja beggja (aldursmörkin urðu 15 ár árið 2007). Enginn munur var nú lengur gerður á aðilum brots eftir kyni og öll mismunun gagnvart samkynhneigðum varðandi samræðisaldur úr sögunni.

1996

Alþingi samþykkti lög um staðfesta samvist fólks af sama kyni (nr. 87/1996). Sem löggerningur var staðfest samvist jafngild hjónabandi gagnkynhneigðra með þeim undantekningum að ættleiðingar voru ekki heimilar né tæknifrjóvganir. Þá var einungis borgaralegum vígslumanni, en ekki kirkjulegum, heimilt að staðfesta samvist fólks af sama kyni. Ísland var fjórða landið í heiminum til að samþykkja slík lög. Íslendingar gengu þó skrefinu lengra í lagasetningu sinni en hin norrænu ríkin þrjú, Noregur, Danmörk og Svíþjóð sem áður höfðu lögleitt staðfesta samvist. Íslensku lögin fólu í sér möguleika á sameiginlegri forsjá barna aðila í staðfestri samvist sem ekki var þá að finna í lögum hinna norrænu ríkjanna.

1996

Alþingi breytti lögum §180 og §233a, í almennum hegningarlögum, sem fjalla um mismunun vegna þjóðernis, litarháttar, kynþáttar, trúarbragða eða kynferðis, og var þá aukið við orðunum „vegna kynhneigðar". Þar með var refsivert að neita fólki um vöru eða þjónustu vegna kynhneigðar þess eða ráðast opinberlega með háði, rógi, smánun eða ógnun á mann eða hóp manna vegna kynhneigðar hans.

2000

Alþingi samþykkti breytingar á lögum um staðfesta samvist nr. 87/1996. Með þeim var rýmkaður réttur útlendinga sem eru búsettir á Íslandi til að staðfesta samvist sína og kveðið á um gagnkvæmt gildi þessa löggernings í þeim ríkjum sem búa við samsvarandi lög. Með þeim var einnig heimiluð ættleiðing stjúpbarna (stjúpættleiðing) í þeirri fjölskyldugerð sem um ræðir að því gefnu að samvistaraðilar hefðu áður farið með sameiginlega forsjá barnanna. Eftir stóðu þau ákvæði laganna frá 1996 sem meinuðu konum í staðfestri samvist rétt til tæknifrjóvgunar; einnig stóð eftir það ákvæði sem meinaðði pari í staðfestri samvist að ættleiða barn sem er báðum óskylt (frumættleiðing). Sem fyrr gat einungis borgaralegur vígslumaður, en ekki kirkjulegur, staðfest samvist fólks af sama kyni.

2003–2004

Hinn 11. mars 2003 var samþykkt einróma á Alþingi þingsályktunartillaga um skipun nefndar sem ætlað var að kanna réttarstöðu samkynhneigðs fólks og gera tillögur um úrbætur. Fyrsti flutningsmaður tillögunnar var Guðrún Ögmundsdóttir, Samfylkingunni, en allir stjórnmálaflokkar á Alþingi stóðu að henni. Forsætisráðherra skipaði síðan nefndina sem starfaði í tæpt ár og sendi frá sér ítarlega skýrslu 2004 sem myndaði grundvöll að frumvarpi árið 2005.

2006

Ríkisstjórn Halldórs Ásgrímssonar lagði fram ítarlegt frumvarp á Alþingi þar sem lagt var til að fjölskylduréttur skyldi jafn að öllu leyti án tillits til kynhneigðar og tók frumvarpið til um 40 liða í lögum. Frumvarpið gekk í gildi 27. júní 2006 og veitti samkynhneigðum sama rétt og öðrum þegnum til að skrá óvígða sambúð á Hagstofu, allan sama rétt til ættleiðinga, og lesbíum í staðfestri samvist eða óvígðri sambúð sama rétt og öðrum konum til tæknifrjóvgunar á opinberum sjúkrastofnunum.

2008

Alþingi samþykkti breytingar á lögum um staðfesta samvist nr. 87/1996 sem heimilaði prestum eða forstöðumönnum trúfélaga að staðfesta samvist tveggja af sama kyni. Sem fyrr var hægt að staðfesta samvist hjá borgaralegum vígslumanni.

2010

Ríkisstjórn Samfylkingarinnar og Vinstri hreyfingarinnar – Græns framboðs lagði fram frumvarp til laga um breytingu á almennum hjúskaparlögum þar sem aðilar hjúskapar eru ekki tilgreindir eftir kyni heldur er talað um tvo einstaklinga í stað karls og konu. Lögin gengu í gildi 27. júní 2010, og þar með voru lög um staðfesta samvist frá 1996 úr sögunni.

2012

Velferðarráðherra, Guðbjartur Hannesson, lagði fram frumvarp til laga um réttarstöðu einstaklinga með kynáttunarvanda og varð það að lögum á Alþingi 12. júní 2012. Lögin eru þau fyrstu hér á landi sem varða réttarstöðu transfólks og kveða einkum á um úrbætur sem lúta að stjórnsýslu og málsmeðferð, tilhögun kynleiðréttinga og nafnabreytingar í þjóðskrá.

© Þorvaldur Kristinsson 2014
Birtist áður á vef Hinsegindaga: Misrétti og réttarbætur.

2014

Þingsályktun um skipun nefndar um málefni hinsegin fólks var samþykkt á Alþingi 15. janúar 2014. Nefndin var skipuð 14. apríl 2014 með þátttöku hagsmunaaðila, sérfræðinga og stjórnmálaflokka. Hlutverk nefndarinnar er að gera tillögur að samþættri aðgerðaáætlun um bætta stöðu hinsegin fólks í samfélaginu.

2014

Breytingar á hegningarlögum – 29. Janúar 2014 voru samþykktar breytingar á hegningarlögum, en það hafði meðal annars í för með sér að „kynvitund“ var bætt inn í upptalningu sem þýðir að í fyrsta skipti á Íslandi nýtur transfólk einhverskonar refsiverndar á Íslandi.

2019

Lög um kynrænt sjálfræði. Tryggður réttur einstaklinga til þess að skilgreina sjálfir kyn sitt og miða þannig að því að tryggja að kynvitund þeirra njóti viðurkenningar. Einnig er lögunum ætlað að standa vörð um rétt einstaklinga til líkamlegrar friðhelgi.

2020

Lög um kynrænt sjálfræði. 

• Aldursviðmið til að breyta opinberri skráningu kyns samhliða nafni breytt í 15 ára aldur í stað 18 ára.
• Tryggður réttur barna sem fæðast með ódæmigerð kyneinkenni gegn ónauðsynlegum skurðaðgerðum og þannig er staðið vörð um líkamlega friðhelgi þeirra.
• Tryggð lagaleg réttindi fólks með kynhlutlausa skráningu og trans fólks.

Viðbætur 2014 - 2020 Páll Guðjónsson

Þorvaldur Kristinsson er bókmennta- og kynjafræðingur að mennt. Fræði sín nam hann við Háskóla Íslands en stundaði einnig nám við háskóla í Bandaríkjunum og Danmörku. Hann starfar nú sem rithöfundur og bókmenntaritstjóri. Þorvaldur var liðsmaður Samtakanna ´78 í aldarfjórðung og var formaður þess félags um langt árabil. Þá var nann einn af stofnendum Hinsegin daga í Reykjavík og forseti þeirra 2000–2012. Þorvaldur hefur lengi rannsakað sögu homma og lesbía á Íslandi og eftir hann liggja bæði blaðagreinar, fræðiritgerðir og bækur um það efni, m.a. hér og á vef Hinsegin daga.